«Адам эркин болууга өкүм кылынган»
Ж-П.Сартр

Өмүр жолу жана жеке өзгөчөлүгү

1905-жылы Парижде туулган. Атасы эрте каза болгондуктан, Сартрдын бала чагы чоң ата, чоң апасынын үйүндө өтөт. Ал бала кезинен эле китептерге чөгүп, өзүнчө дүйнө түзүп жашачу.

Көзү начар көргөнү анын тагдырына чоң таасир эткен: дүйнөнү «бүтүндөй эмес, үзүл-кесил» көргөндүктөн, ал реалдуулукту бөлчөк-бөлчөк кабылдаган. Айрым изилдөөчүлөр муну анын философиялык ойлорунун калыптанышына шарт түзгөн дешет.

Сартрдын жашоосунун эң белгилүү бөлүгү — Симона де Бовуар менен өмүр бою созулган «адаттан тыш» мамилеси. Алар никеге турушкан эмес, бирок «руханий жана интеллектуалдык союздаш» катары бирге жашашкан. Бул мамиле Сартрдын «эркиндик» концепциясынын жандуу далили сыяктуу.

Философиясы жана адабий чыгармалары

Экзистенциализмдин «жүзү». Сартр «адамдын маңызы жок, ал өзүн өзү тандайт жана түзөт» деген көз карашты өнүктүргөн. Бул идея 1940–50-жылдарда жаштардын жандуу талкуусуна айланып, Париж кафелеринде бүтүндөй муундун «жол картасы» болуп калган.

Анын «Болмуш жана жоктук» («Бытие и ничто») чыгармасы (1943) — философиядагы эң оор, бирок эң таасирдүү китептердин бири. Бул эмгекте ал адамдын эркиндиги, жоопкерчилиги жана «боштук» деген түшүнүктү ачып берген.

Адабияттагы белгилүү чыгармалары — «Көңүл айнуу» («Тошнота») (1938) жана «Жабык эшик артында» (1944). Биринчиси — экзистенциалдык кризисти көркөм формада чагылдырса, экинчиси дүйнөгө «Тозок — бул башка адамдар» деген афоризмди тартуулаган.

Саясый активдүүлүгү жана коомдук таасири

Сартр философия менен чектелбестен, саясый күрөштүн да активдүү каарманы болгон. Ал Экинчи дүйнөлүк согуш маалында каршылык кыймылына катышып, нацисттерге каршы жазган. Согуштан кийин колониализмге каршы кыймылдардын демөөрчүсү болуп, айрыкча Алжир элинин күрөшүн колдогон.

1968-жылкы Париждеги студенттик көтөрүлүштө көчөгө чыгып, жаштардын талабын колдоп сүйлөгөнү — анын философиясы менен жашоо практикасындагы шайкештигин көрсөткөн.

Сартр 1964-жылы Нобель сыйлыгын алган, бирок аны «жеке эркиндигимди жана көзкарандысыздыгымды сактап калуу үчүн» деп сыйлыктан баш тарткан. Бул окуя XX кылымдын эң чоң маданий сенсацияларынын бири болгон.

Өз дооруна жана кийинки муундарга таасири

Сартр XX кылымдагы европалык интеллигенциянын «абийири» катары кабыл алынган. Анын ар бир сөзү коомдо чоң резонанс жараткан.

Экзистенциализмди ал философиялык гана эмес, жашоо стили катары жайылып: эркиндик, жоопкерчилик, «боштукка карабай тандоо» — бул түшүнүктөр адабиятта, кинодо, музыкада (жаз, рок) да кеңири тараган.

Сартрдын философиясы Чыгыш Европа, Латын Америкасы жана Африкадагы диссиденттерге чоң дем берген. Мисалы, чех жазуучусу Вацлав Гавел, ал тургай советтик диссидент акын-жазуучулар да Сартрдын идеяларынан шыктанышкан.

Кызыктуу фактылар

• Сартр студенттик жашында эле «кичинекей Наполеон» аталып, топторду жетектеп, интеллектуалдык лидерликке эрте кирген.
• Ал жашоосунун акырында ден соолугу начарлаганда да философиядан кол үзбөй, көзү көрбөй калган күндөрүндө Симона де Бовуарга тексттерди оозеки айтып турчу.
• Сартрды акыркы сапарга узатуу аземине 50 миңден ашык париждик күйөрмандары катышкан. Бул XX кылымдагы акылман үчүн болгон эң чоң элдик таазим катары эсептелет. 

Жан-Пол Сартрдын «Дубал» (фр. Le Mur) аттуу чыгармасы — анын 1939-жылы жарыяланган эң белгилүү аңгемелер жыйнагынын аталышы. Ошол эле ат менен жыйнакка кирген башкы аңгеме (новелла) — Испания жарандык согушунун фонунда жазылган.

Негизи:

• Тарыхый фон: Сартр 1930-жылдардын ортосундагы Испания жарандык согушунун (1936–1939) кайгылуу окуяларынан терең таасир алган. Фашисттик Франко күчтөрү менен республикачылардын кагылышы Европа боюнча интеллектуалдардын көңүл чордонунда турган. Сартр да республикачылар тарабында болгон.
• Окуянын өзөгү: «Дубал» аңгемесинде республикачылар кармалып, камакта отуруп, өлүм жазасына тартылууну күтүшөт. Башкы каармандар — абактагы туткундар. Алар дубалдын алдында атылууга даярдалышат. Бул дубал — сөзмө-сөз өлүмгө тике караган чегара гана эмес, философиялык символ дагы.
• Философиялык маани: Сартр «дубалды» адамдын тагдыры менен өлүмүнүн алдын ала аныкталышы, жашоонун маанисиздиги жана экзистенциалдык коркунуч катары сүрөттөйт. Каармандар өлүм алдында өзүн-өзү аңдап, адам эркиндиги менен жашоонун убактылуу экенин терең аңдайт.

Чыгарманын өзгөчөлүгү:

• Бул чыгармада Сартр өзүнүн экзистенциализм философиясын көркөм формада көрсөтөт:
  • Өлүм — жашоонун ажырагыс чеги.
  • Эркиндик — адамдын акыркы абалына чейин тандоого жөндөмдүүлүгү. 
  • Абсурд — адам жашоосу күтүүсүз, маанисиз, бирок ошол эле учурда адам өзү ага маани бере алат.

Башкы каармандардын бири өлүм алдында тамаша аралаш, тагдырга байкоо салуу менен мамиле кылат. Бул да Сартрдын адам эркиндигин жоготпой турган көз карашын көрсөтөт.

«Дубал» жарык көргөндө Сартр дароо жаңы философиялык багыттын көркөм өкүлү катары таанылган. Бул аңгеме көп тилдерге которулуп, согуштан кийин Европа интеллектуалдарынын «экзистенциализмге жол ачкан чыгармасы» деп бааланган.

Негизинен «Дубал» — Сартрдын Испания согушунун үрөй учурар көрүнүштөрүнөн алган таасирин, ошол эле учурда адам тагдыры, өлүмү жана эркиндиги тууралуу философиялык ой жүгүртүүсүн айкалыштырган чыгарма.

Макала Жаратман Интеллекттин (ChatGPT) көмөгү менен даярдалды

Эгер «РухЭш» сайтынын ишмердиги токтоп калбашын кааласаңыз, бизди колдоо үчүн төмөнкү банктык эсебибизге өз каалооңузга жараша акча которо аласыз... Мбанк + 996 558 08 08 60 жана Оптимабанк-4169585341612561.