10-китеп мында>>>>

ОН БИРИНЧИ КИТЕП

1. Акылман өзүн таанып, өз баасын билген, көксөгөнүнө жеткен жан. Анын эмгегинин үзүрүн өзү гана татыйт. Акылмандын өмүрү канчалык кыска болсо да, ал өз максатына жетет. Бул бийчинин же актёрдун тагдыры эмес. Анткени бир эле мүчүлүштүк бардык аракетти жокко чыгарат. Акылман каалаган убакта, каалаган жерде өз максатына жетүү үчүн эч кимге көз каранды болбойт. Өзүнө таандыкты бекем кармап, өз жолу менен жүрөт.

Акылман бүт ааламдын чегин изилдейт, түбөлүктүүлүккө умтулат. Ал баарын көрүп, ой жүгүртөт. Анын көз карашында бизден кийинки муун өзгөчө акылдуу эмес, ал эми мурункулар бизден айлакер эмес.

Чынында, акылман адам болуп өткөн, болуп жаткан жана болор иштин баары бир экенин түшүнөт. Акылман үчүн жакын адамын сүйүү, чынчыл болуу, уялуу жана өзүмчүлдүктөн алыс болуу маанилүү. Бул принцип мыйзамга да тиешелүү. Демек, адилеттик менен акылмандуулуктун ортосунда эч кандай айырма жок.

2. Жалпылыкты баалаңыз, майда-чүйдөгө алданбаңыз. Эгер сиз ар бир үндү өзүнчө бөлүп, анын ар бирине өз алдынча баа берсеңиз, анда сүйүктүү ыр-бийиңизден, атүгүл биатлон сыяктуу спорт түрүнөн да жадайсыз. Акыры алардан жүз бурасыз! Бийдин ар бир кыймыл же позициясы, биатлондун ар бир кадамы ушундай эле анализге дуушар. Жалпы жыйынтыкка көңүл бурбай, майда-чүйдө нерселерге ашыкча басым жасап, аларды бөлүп кароодон алыс болуңуз. Бул принципти жалпы жашоого да колдонуңуз: жакшылыкты жана андан жаралган нерселерди баалап, майда-чүйдөгө алданып, жагымсыздыктарды жаратпаңыз.

3. Кандай жан денеден баш тартууга, б.а., жашоодон кетүүгө, тарап кетүүгө же калууга даяр? Мындай даярдык христиандардагыдай эмес, өзүн-өзү токтоосуз, аң-сезимдүү, бекем жана башкалар үчүн эмес, өз ишениминен улам келип чыгат. Бул чечим жасалмалуу, катуу же театралдык эмес, терең ишенимден жаралган.

4. Коом үчүн бир нерсе кылдым дегениңиз, чындыгында өзүңүзгө пайда алып келдиңиз дегендик. Бул пайда ар дайым жаныңызда болсун, ар бир жакшы иш ар дайым уланып, эч качан токтобосун.

5. Сиздин эң чоң өнөр – жакшылык кылуу. Бул окуунун эрежелеринен тышкары, бүтүндөй жаратылышка же адам табиятына тиешелүү башка жол менен мүмкүнбү?

6. Башында трагедиялуу окуялар көрүүчүлөрдү кайгыга салып, алардын табигый экени эскертилген. Эгер театрда ушундай окуяларга алдансаң, анда реалдуу жашоодо бир эле нерсеге алданба. "Оо, Китерон!" деп кыйкыргандар да ушундай кырдаалга туш болорун көрүп турасыңар. Демек, мындай нерселер болушу керек.

Мындан тышкары, жазуучулар кээ бир ойлорду абдан чеберчилик менен билдиришкен. Мисалы, алар: "Кудай балдарды да, мени да көз жаздымда калтырды – бирок мунун да мааниси бар...", же "Окуялардын жүрүшүнө ачууланбайлы", же "Убагында бышкан эгиндей жыйнап алалы" деген сыяктуу көптөгөн терең ойлорду айтышкан.

Трагедиядан кийин алар сокурдук эч кимге жарашпастыгын эске салып, тарбиялык мааниге, чынчылдыкка толгон байыркы комедияны жаратышты. Ушул себептен Диоген муну колдогон. Андан кийин орточо комедия, анан жаңы комедия пайда болгон. Алар эмне үчүн кабыл алынганы же жөн эле ашыкча тууроого айланган – муну изилдеп көрүү керек. Анткени, алар да акылга сыярлык кеп айтышканы чын. Бирок мындай чыгармалардын, жалпы эле драмалык искусствонун негизги максаты эмне болгон?

7. Жашоодо азыркыдай философиялык ой жүгүртүүгө ылайыктуу башка учур жогун акыл кайдан түшүнөт?

8. Бир бутактан кесилген бутак, албетте, бүтүндөй өсүмдүктүн жашоосунан ажырайт. Ошол сыяктуу бир адамдан бөлүнүп калган инсан, бүтүндөй коомдон четтейт. Бирок бутакты башка бирөө кесет, а адам жакындарынан өзү ажырайт. Эгер ал жек көрүү жана жийиркенүү сезимдерине алдырса, өзүн бүтүндөй коомдук байланыштан үзүп салганын байкабашы мүмкүн.

Мына ушул жерде коомдун пайдубалын түптөгөн кудайдын белеги ачылат: бизге жакындарыбыз менен кайрадан биригип, бир бүтүн жамаатты түзүү милдети жүктөлгөн.

Албетте, мындай ажырым кайталана берсе, ал биригүүсү кыйын, калыбына келтирүүсү оор болгон кесепеттерди жаратат. Багбандар эмне дебесин, башынан бирге өскөн бутак менен, кесилгенден кийин кайрадан кыйыштырып кошулган бутак эч качан бирдей болбойт, бирге өсүп, бирге жашаган адам бөлүнүп, кайра кошулган адамдан айырмаланат!

9. Акыл-эстүүлүк менен алдыга умтулганда, сага жолтоо болгондор сенин чечкиндүүлүгүңдү бузбасын жана сен аларга карата ырайымдуулугуңду жоготпо. Эки жагдайга тең кам көр: биринчиден, өз ой-пикириңе жана иш-аракетиңе туруктуу бол. Экинчиден, сага тоскоолдук кылууну же кандайдыр бир жол менен зыян келтирүүнү көздөгөн адамдарга карата сабырдуу, жумшак мамиле жаса. Анткени, ачууга алдыруу, өз ишин таштап, баш аламандыкка кептелүү – мунун баары алсыздыктын белгилери. Тайсалдап, өз уруулаштарынан, табигый досторунан алыстагандар өз табиятынан алыстайт.

10. Искусство табияттан жогору" деген ой, искусство жаратылышты тууроо менен чектелбейт дегенди билдирет. Эгерде жаратылыш өзү эң кемчиликсиз, чексиз болсо, анда искусствону жаратууга же жаңылыкка орун калбайт. Искусстводо бир нерсе төмөнкү деңгээлден жогорку, татаал деңгээлге көтөрүлгөндөй эле, жаратылыш да ушундай жол менен өнүгөт. Мына ушул жерден адилеттүүлүк принциби жаралат, андан кийин башка бардык касиеттер келип чыгат. Эгер биз жөнөкөй же орточо нерселерге гана көңүл бурсак же ишенчээк, ойлонбой жана туруксуз болуп калсак, анда адилеттүүлүктүн чыныгы маанисин түшүнүү мүмкүн эмес.

11. Эгер сен кууп жетүүнү көздөгөн, ошол эле учурда дүрбөлөңгө түшүп качкандар сага өздөрү келбесе, тескерисинче, сен аларга кандайдыр бир жол менен өзүң барсаң, анда алар жөнүндөгү оюң жок дегенде тынч болсун – ошондо алар кыймылсыз болушат, сени кууп жетер же качып бараткан абалда көрүүгө мүмкүн болбойт.

12. Сфера – бул эч нерсеге умтулбаган, ичине кирбеген, себүүгө же отургузууга аракет кылбаган, бирок ичиндеги бардык нерсенин чындыгын жарык чагылдырган жандын эң так образы.

13. Эгер кимдир бирөө мени жек көрсө, бул анын иши. Менин милдетим – кандай жагдай болбосун, жек көрүүгө татыктуу эч нерсе кылбоо же айтпоо. Башкалардын жек көрүүсү – алардын көйгөйү. А мен бардык адамга боорукер, чынчыл болууга умтулам. Эгер кимдир бирөө мени жаман көрсө, мен ага эч кандай талаш-тартышсыз, жөнөкөй жана чын дилден, анын ички дүйнөсүндөгү көйгөйлөрдү түшүнүүгө жардам берүүгө даярмын. Бул тууралуу эч кандай кыйынчылыкты сездирбестен, атактуу Фокион сыяктуу аракет кылуу керек.

Анткени, биздин ички дүйнөбүз таза болушу зарыл. Кудай адамдын жан дүйнөсүнүн тазалыгын көрүп, эч кандай коркунучтуу ойлорго алдырбаганыбызды тукйсун. Эгер сен өз табиятыңа ылайык жашап, жалпы табият мыйзамдарына баш ийсең, анда бул сага кандай зыян келтириши мүмкүн? Тескерисинче, сен аркылуу жалпы жыргалчылык жаралышы ыктымал.

14. Бири-бирин жек көрүшөт, бири-бирине жагынышат жана бири-биринен жогору болгусу келип, бири-бирине баш ийишет.

15. Мен сага жөнөкөй мамиле кылам деген сөз чындыгында канчалык бузукулукка, жасалмалуулукка толгон? Адам, эмне үчүн өзүңдү алдайсың? Чыныгы жөнөкөйлүк эч кандай алдын ала айтууну талап кылбайт. Ал дароо ачыкка чыгат: жүзүңдө, үнүңдө, көз карашыңда. Сүйгөн адам сүйүктүүсүнүн көз карашынан баарын дароо түшүнөт. Жөнөкөй, мыкты адамдын жанында болгондо, анын тазалыгын жагымдуу жыт сыяктуу дароо сезесиң. Ал эми жасалмалуулук – бул жөнөкөйлүккө каршы бычак. Карышкырдын достугунан өткөн жагымсыз нерсе жок, андан алыс бол. Чыныгы, асылзат, ырайымдуу адамдын тазалыгы анын көз карашынан эле көрүнөт – аны жашыруу мүмкүн эмес.

16. Жашоонун эң жакшы жолу – бул маанисиз нерселерге кайдыгер болгондо жаралган ички күч. Ар бир нерсени өз алдынча жана жалпысынан карап, нерселердин өздөрү бизде эч кандай баалоо жаратпай турганын түшүнгөндө кайдыгерлик келет. Биз алар жөнүндө өз ойлорубузду жаратып, аларды өзүбүзгө "жазабыз". Бирок муну кылбай да коё алабыз, же мындай ойлор кирип кетсе, аларды дароо өчүрөбүз.

Анткени өмүр кыска. Анда эмне үчүн баары жакшы болсун деп умтулбайбыз? Эгер бир нерсе жаратылышка туура келсе, кубанып, аны оңой кабыл ал. Эгер андай болбосо – өз табиятыңа туура келгенин издеп, атак алып келбесе да, ошого умтул. Ар ким өз бактысын издегенге акылуу.

17. Бир нерсе кайдан пайда болду, ал эмнеден турат, эмнеге айланат, ал өзгөргөндө кандай болуп калат, кандай кылганда жамандыкка кабылбайт?

18. Биздин башкалар менен болгон байланышыбызды жана бири-бирибизди колдоого жаралганыбызды түшүнүү маанилүү. Бука же кочкор үйүрүн коргогондой, биз да бири-бирибизди коргоого милдеттүүбүз. Дүйнөдөгү бардык нерсе жогорку тартипке баш ийет: атомдордон баштап, табият өзүн башкарган мыйзамдарына чейин. Табият ар дайым жакшылыкка умтулат, бардык нерселер бири-бири менен тыгыз байланышта.

Адамдардын күнүмдүк жашоосун, алардын тамактануу, уктоо жана башка иш-аракеттерин байкап көрүңүз. Алардын иш-аракеттери канчалык көп учурда ойлонбой кабыл алынган ишенимдерге жана өздөрүн алдоого негизделгенин байкаңыз.

Эгер адамдар туура иш кылса, аларга таарынууга эч себеп жок. А ката кетирсе, анда алар муну билбестиктен же түшүнбөстүктөн жасайт. Эч бир жан чыныгы түшүнүктөн жана нерселерди өз алдынча баалоо жөндөмүнөн ажыратылган эмес. Ошондуктан, аларды адилетсиз, адепсиз же өзүмчүл деп айыптоо кыйын – алар өздөрүнүн адашууларынан жабыр тартышат.

Унутпаңыз, сиз да көп ката кетиресиз, башкалардан эч айырмаңыз жок. Кээ бир жаман иштерден алыс болгонуңуздун себеби, балким, жөн гана коркуу, атак-даңкка умтулуу же башка жагымсыз себептер болушу мүмкүн.

Башкалардын туура экенине толук ишене албайсыз, анткени көп нерселер белгилүү бир жогорку планга ылайык ишке ашат. Башкалардын иш-аракеттерине баа берүүдөн мурун, көп нерсени терең түшүнүү зарыл.

Кайгыга же азапка кабылганда, адам өмүрү канчалык кыска, маанисиз экенин унутпаңыз. Баарыбыз акыры унутулабыз.

Бизге зыян келтирген нерсе – башкалардын иш-аракеттери эмес, алар жөнүндө өзүбүздүн ойлорубуз. Өзүңүздү баалуулуктардан бошотуңуз, ошондо ачууңуз тарайт. Муну кантип жасайсыз? Чыныгы жамандык – бул уят иштер гана экенин түшүнүү менен. Эгер сиз башка нерсени уят десеңиз, анда көп каталарга, атүгүл тоноочулукка да дуушар болосуз.

Ачуулануу жана кайгы алып келген азап, аларды пайда кылган себептерден алда канча чоң экенин байкайлы.

Эки жүздүүлүктөн, жасалма сылыктыктан алыс болгон ак пейилдүүлүк жеңилбес. Эгер сиз аларга чексиз боорукер болсоңуз, эң каардуу адам сизге эмне кыла алат? Эгер алар сизге жамандык кылар болсо, анда аларга акырын эскерт: "Жок, жаным, биз бул үчүн төрөлгөн жокпуз. Мен эч кандай зыян тартпайм, бирок сен, кымбаттуум, өзүң зыян тартасың".

Аларга мындай жүрүм-турум аарылардын же чогуу жашаган башка жандыктардын жашоосунда да табигый эместигин түшүндүрүңүз. Муну шылдыңдабай, жемелебей же ачууланбай, бирок боорукер жана ачык жүрөк менен жасаңыз. Жаныңызда башкалар болсо да, сиз аны менен гана сүйлөшүп жаткандай, ага жекече кайрылыңыз.

Бул тогуз (жана онунчу) негизди Музалардын өзү бергендей эстеңиз. Сабырдуу болуңуз. Башкаларга ачуулануудан да, аларга жагууга ашыкча умтулуудан да сак болуңуз – экөө тең табигый эмес жана зыяндуу.

Ичиңизде ачууланбаган, тынч жана баш ийген мырзалык болсун. Чыныгы күч, кайрат жана эр жүрөктүүлүк ушунда, нааразычылыкта жана даттанууда эмес. Теңдикке канчалык жакын болсоңуз, күчкө ошончолук жакынсыз. Капалануу, ачуулануу сыяктуу алсыздыктын белгиси, анткени эки абал тең сиздин жарадар болгонуңузду, багынганыңызды билдирет.

Кааласаң, Мусагеттердин онунчу белегин кабыл ал: жаман адамдардын күнөөсүн түшүнбөө – бул акылсыздык, анткени бул сөзсүз болот. Бирок алардан сага каршы күнөө кылбоосун талап кылып, башкалардын каршы күнөө кылышына жол берүү – ырайымсыздык жана зулумдук.

19. Ар дайым төрт жалган ойдон сактан. Эгер аларды өзүңдө байкасаң, дароо четке кагып, "Бул көрүнүш ашыкча жана зарыл эмес; ал биримдикти бузат; “мен өз атымдан сүйлөгөн жокмун, ал эми башка бирөөнүн атынан сүйлөө – эң акылсыздык" деп кайтала. Төртүнчүсү – өзүңдү айыптоого тийиш нерсе: Бул сенин жеңилишиң, эң ыйык тагдырыңды төмөн, ажалдуу денеңдин каалоолоруна жана анын акылсыз ыракаттарына баш ийдирүүң.

20. Сенин демиң жана бардык оттуу нерселер, канчалык аралашса да, табияты боюнча өйдө умтулса да, бүтүндөй түзүлүшкө баш ийип, биримдикте кармалып турат. Ошо сыяктуу, сенин ичиңдеги жер жана нымдуу элементтер, ылдый умтулса да, көтөрүлүп, табият бөлгөн ордун ээлейт. Демек, бардык элементтер бүтүндөй бир системага баш ийип, алар үчүн белгиленген жерде, башка буйрук болмоюнча турууга аргасыз.

Анда акыл-эсиң баш ийбей, өз ордуна нааразы болуп, баш көтөрсө, коркунучтуу эмеспи? Анткени акыл-эске эч нерсени күч менен таңуулабайт – ал өз табиятына гана жараша иштейт. Эгер ал чыдай албай, атүгүл козголоң чыгарса, бул табияттан четтөө болуп эсептелет. Анткени адилетсиз, тартипсиз ачууга, кайгыга, коркууга алдыруу – бул табияттын бузулушу.

Ал эми жетекчилик кылып жаткан нерселердин бирине нааразы болгондо, акыл-эс өз ордун таштайт. Себеби жетекчилик, адилеттүүлүк сыяктуу, теңчилик жана кудайга сыйынуу үчүн түзүлгөн. Анткени булардын баары – жалпылыктын көрүнүштөрү, а балким, эң улуу туура иштердин бири.

21. Эгер адам жашоосунда бир гана так аныкталган максаты болсо, ал өзү да өмүр бою туруктуу, өзгөрүлбөс инсан. Бирок бул максаттын мүнөзү кандай болуу керектигин кошумчалабасак, айтылган ой толук эмес. Себеби, коомдо көпчүлүк тарабынан жакшылык катары кабыл алынгандын баары эле чындыгында туура боло бербейт.

Жалпы адамзаттык баалуулуктарды жана коомдук жакшылыктарды туура түшүнүү канчалык маанилүү болсо, адамдын жеке максаты да дал ошондой коомдук, жарандык мүнөздө болушу керек. Анткени, ким өзүнүн бардык умтулуусун ушундай жалпы максатка багыттаса, анын бардык иш-аракеттери да ошол багытта, натыйжада, өзү да дайыма бирдей, туруктуу инсан.

22. Тоо чычканы менен үй чычканы: Корккон биринчи качат.

23. Сократ калың элдин жалпы кабыл алган пикирлерин "желмогуздар" жана "балдардын коркуулары" деп атаган.

24. Лакедемондуктар чет элдиктерди майрамдарда тосуп алып, аларды көлөкөгө отургузушту, алар өздөрү туш келген жерге жайгашышты.

25. Сократ Пердикага эмне үчүн ага келбей калганын түшүндүрүп берди: ал эң жаман өлүмдөн корккон — эч кандай пайда албастан өлгүсү келбесин айткан.

26. Эфес жазуулары бизге изгиликти сактаган байыркы адамдарды ар дайым эстеп жүрүүнү буйруган.

27. Пифагорчулар түбөлүктүү тартипти, жылдыздардын өзгөрбөстүгүн жана алардын тазалыгын эске салуу үчүн таң атканда асманды карашчу. Анткени жылдыздар ачык көрүнчү.

28. Бир жолу аялы Ксантиппа чапанын катып салганда, Сократ кой терисин жамынып алган. Сырткы келбетинен уялган Сократ досторуна эмне деп жооп бергени белгисиз.

29. Адегенде өзүңдү кыйнабай, жазууну жана окууну үйрөнүү кыйын. Жашоодо бул эреже андан да катуу.

30. Кул болуп төрөлсөң, унчукпай жашоого аргасызсың.

31. Бирок менин жүрөгүмдө кубаныч бар эле.

32. Кээде катуу сөз да жакшылыкка алып келет.

33. Кышында анжир издеген же баласы жанында жок кезде аны издеген адам акылсыз.

34. Эпиктет баланы эркелеткенде, "Балким, ал эртең өлөт" деп ойлонууну кеңеш кылган. Бул жаман ырым эмес, болгону табигый жүрүшүн эске салуу.

35. Жүзүм гүлү – жүзүм, мейиз – мунун баары бир абалдан экинчи абалга өтүү – бул жок болуу эмес.

36. Эпиктет айткандай, эч ким эркиндикти мажбурлай албайт.

37. Коомго жана ар-намыска ылайык иш кылуу үчүн, макул болуу өнөрүн жана умтулуудагы кыраакылыкты үйрөн. Каалоолордон толугу менен баш тартып, биздин бийлигибизде жок нерселерден четке качпоо маанилүү.

38. Биз эч нерсе үчүн күрөшпөйбүз, жинди болуп калбаш үчүн гана аракет кылабыз деди ал.

39. Сократ: – Акылдуу жанды каалайсыңбы же акылсызбы? — деп сурады.

– Акылдууну — деп жооп берди ал.

– Анда кандай акылдуунун: дени сагынбы же оорулуусунбу?

— Албетте, дени сагын.

— Эмне үчүн анда дени сак акылды издебейсиң?

— Өзүмдө бар.

— Анда сенин келишпестигиң, кайдыгерлигиң кайдан чыкты?

11-китептин соңу 

Уландысы>>>>>

Которгон Абийрбек Абыкаев
Эгер «РухЭш» сайтынын ишмердиги токтоп калбашын кааласаңыз, бизди колдоо үчүн төмөнкү банктык эсебибизге өз каалооңузга жараша акча которо аласыз... Мбанк + 996 558 08 08 60 жана Оптимабанк-4169585341612561.