Алгы сөз

Лао Шэ — эл рухунун күзгүсү. XX кылымдын кытай адабияты — коомдук секирик менен руханий жарааттын айкалышкан доору эле. Ошол доордун үнүн, элдин жан кыйкырыгын жана адамдык абийирдин күйүтүн эң ынанымдуу сүрөттөгөн калемгерлердин бири — Лао Шэ (Lao She, 老舍, 1899–1966).

Ал Бээжинде жакыр үй-бүлөдө туулуп, жаш чагынан коомдук теңсиздиктин ачуу даамын татып өскөн. Лао Шэнин чыгармаларында бай-кедей, бийлик-эл, кулдук-эркиндик сыяктуу темалар үзгүлтүксүз кайталанып турат. Ал жөн гана жазуучу эмес, адамдын адамга айлануу жолун издеген философ.

Лао Шэнин эң белгилүү романдарынын бири — «Чай үйү» («Teahouse») — кытай коомунун үч доорун бир сахнада чагылдырат. Ал эми сиз азыр окуй турган «Менин өмүрүм» аттуу новелласы — анын эң ышкыбоздук жана терең философиялык чыгармаларынын бири. Бул чыгармада автор бир жөнөкөй полициячынын көзү менен адилетсиз коомдун чыныгы жүзүн ачат.

Каарман башында мыйзамга ишенет, бирок акырында түшүнөт: мыйзам да, бийлик да адамдык абийирден жогору боло албастыгын. Анын руханий өзгөрүүсү — бул жеке адамдын ойгонушу гана эмес, коом тагдырындагы эң керектүү ойгонуу. Лао Шэ бул чыгармасы менен: “Кулдукка көнгөн коом эркиндикти сүйө албайт; адилетсиздикти көрүп унчукпаган адам — ошол зомбулуктун шериги” — деген терең ойду түптөйт.

Бул новелла бүгүнкү кыргыз коомунда да жаңырыгы бар чыгарма. Анткени азыр да биз “мыйзам менен абийирдин” ортосундагы ички күрөштөн өтүп жаткан учур. Лао Шэнин каарманы – ар бирибиздин ички күзгүбүз.

Лао Шэ өмүрүнүн акырында маданий революциянын доорунда басымга кабылган жазуучу. Элге кызмат кылган калемгердин өзүн “эл душманы” деп жарыялашкан. Ошентип, 1966-жылы ал өз өмүрүн кыйууга мажбур болгон. Бирок анын руху өлгөн жок — анын сөзү эл эсинде, анын үнү адамдын абийиринде жашап келүүдө.

Бул новелла — Лао Шэнин тагдыры сыяктуу эле, абийир менен бийликтин түбөлүк кармашы тууралуу чыгармалардын бири. Адамзатты ойготкон ушундай чыгармалар ар доордо керектүү, анткени алар бизге эң жөнөкөй, бирок эң унутта калган суроону эсибизге салат: “Мен адам болдумбу?”

НОВЕЛЛА

Мен Цин династиясынын акыркы жылдарында төрөлгөм. Атам жоокер болгон, мен эмчектеги наристе кезимде эле согуш талаасында курман болуптур. Апам — сөзгө сараң, бирок кайраттуу аял эле. Ал мени жалгыз өстүрдү. Атам тууралуу сөз козгогон сайын: «Ал эр жүрөк адам болчу» — деп калчу. Ал кезде “эр жүрөк” деген эмне экенин түшүнчү эмесмин. Бирок ар жолу апамдын көзүнө жаш тегеренде, атамдын эрдиги оор тагдырдын көз жашына аралашканын сезчүмүн.

Кийин чоңойгондо түшүндүм: жалгыз эрдик үй-бүлөнү бага албастыгын. Апам кир жууп күн көрчү, мен ага суу ташып жардам берчүмүн. Кеч киргенде ал шишиген колдорун ушалап отурганда, ичимен “эртерек чоңоюп, акча таап берсем” деп тиленчүмүн. Балалык тилегим — апамдын чарчаган жүзүнөн күлкү көрүү эле.

Жашым жеткенде, атамдын жолун жолдоп, жергиликтүү полицияга кирдим. Элге кызмат кылып, апамды сыймыктантайын дегем. Бирок көп өтпөй түшүндүм: кийген кийим адамды асыл кылбайт экен.

Полиция кызматында иштеген алгачкы жылдарымда көптү үйрөндүм. Бирок үйрөнгөнүм элге кызмат кылуу эмес, бийликтегилердин каадасын түшүнүү болду. Башында ишке жан үрөп кириштим — мыйзамды сактайм, адилеттик орнотом деп ишендим. Бирок тез аңдаганым: бул жерде чынчылдыкты эмес, жагынганды баалашат экен.

Ким үстөм болсо, ошонун сөзү мыйзам. Байлар менен чоңдор каалаганын кылат, ал эми биз — алардын каалоосун аткарган кызматчы гана элек. Бир жолу бозала болгон баланы кармап келдик. Нан уурдаптыр. Мен анын титиреп турганын көрүп, жаныма батпай кеттим. Анын колундагы нанды көрүп, жүрөгүм ооруду: ачкадан өлбөйүн деп уурдаган турбайбы. Бирок башчыларыбыз:

– Ууру, ууру! Мыйзам бирөөгө жумшак, бирөөгө катуу болбойт! — дешти. Ошондо биринчи жолу түшүндүм: бул дүйнөдө мыйзам эмес, күч сүйлөйт экен.

Ошондон кийин жумушка болгон ындыным сууй баштады. Кээде элди эмес, эл душмандарын коргоп жаткандай сезилчүмүн. Байлардын үйүнө барсак, жылмаябыз, алардын атын уксак, ийилебиз. Ал эми карапайым элди көргөндө — каардана сүйлөйбүз. Бир күнү кечинде күзөттө жүрүп, өзүмө өзүм суроо бердим: “Мына, менин өмүрүм ушулбу? Башкалардын кордугуна чыдап, элдин көз жашына күбө болуп жашоо да жашообу?”

Апамдын элесин эстедим. Ал мага дайыма: “Эмне иш кылба, адам болууну унутпа” дечү. Ошондо ойлодум: адам болуу — бул буйрукка баш ийүү эмес, туураны тандап жашоо экен. Бирок туураны тандоо — бул дүйнөдө эң оор жол экенин да ошондо түшүндүм.

Кийинки күндөрү өзүмдү улам кыйнай баштадым. Ар бир буйрук аткарылган сайын, жан дүйнөмдөн бир үзүм таза нерсе үзүлүп түшкөнсүп турчу. Кээде калайык арасында отуруп, алардын сүйлөгөнүн угам — алар полициядан коркот, бирок ошол эле учурда жардам күтөт. Бул эки сезимдин ортосунда өз ордумду табалбадым.

Бир күнү базарда болгон окуя мени таптакыр өзгөрттү. Бир кемпирди “соода эрежесин буздуң” деп кармап келдик. Анын көздөрүнүн нуру өчүп, колдору калчылдап турат. Эмне үчүн урушканыбызды өзү да түшүнбөйт. Мен ага карап турганда, ичимден бир үн: “Токтот! Бул сенин энеңдей эле адам!” — деди. Бирок командирим кыйкырып жатты: “Жазалагыла! Башкаларга сабак болсун!” — деп. Ошол маалда колум титиреп, жүрөгүмөн ысык жаш ыргыды. Мен ошол кемпирди коргой албадым…

Ошондон кийин жумушка болгон ишенимим таптакыр үзүлдү. Элге кызмат кылам деген тилегим элди басынтууга айланды. Ошондо биринчи жолу өзүмдөн уялдым.

Ошол кемпирди коргой албаган күндөн кийин мен өзүмө карай албай калдым. Жумушка барсам — өзүмдү саткандаймын, барбасам — ачка калам. Бирок бир күнү күзгүгө тиктеп, ичимден: “Бул мен эмес! Бул — коркуу, бул — кордукту кабыл алган адам!” — дедим. Ошондо гана чечим кабыл алдым: кетем!

Жумуштан кетүү оңой эмес эле. Полиция кызматкери кызматтан баш тартса — “ишенимсиз”, “чирик”, “мыйзам бузуучу” болуп эсептелет. Бирок мен үчүн бул системанын ичинде калыш — өз жанымды түрмөгө салгандай сезилди. Бир түнү документтеримди тапшырып, формамды үстөл үстүнө калтырдым да, эшикти акырын жаптым.

Эртеси эртең менен көчөгө чыгып, биринчи жолу өзүмдү эркин сездим. Бирок ошол эле учурда — боштук. Эми менде ат, даража, кызмат жок болчу. Эл мени “мурунку полициячы” деп карайт, ал эми мен өзүмдү “мурунку адам” деп сездим.

Бир нече ай жумуш издеп, ар кай жерде майда-барат иштерди кылдым. Эмгек менен тапкан нан даамдуу экенин ошондо түшүндүм. Бирок коом мага ишенбей карайт: “Кечээ эле элди кармап жүргөн, бүгүн эл менен бирге жүрөт” дешет. Адамдар кечирбейт — алар бирөөнү көргөндө, анын өткөнүнөн качышат.

Бир күнү базарда баягы кемпирди көрдүм. Ал мени тааныды. Көздөрү муңайым, бирок жоош карады. Мен анын алдына тизе бүгүп, кечирим сурадым. Ал башыман сылады да:

– Балам, сен да кул болчусуң. Кулду башкага тукуруп койсо, ал да байкуш. Кечирдим сени.

Ошол сөз жүрөгүмө чок салгандай болду. “Кулду кул кылган ким?” деген суроо ошондон кийин жанымды тынч койбой калды. Көрсө, кулдук — кишен эмес, коркуу тура. Коркуу сени тынч кармап, адилетсиздикти мыйзамдай кабыл алууга көндүрөт экен.

Ошондон кийин мен эл арасындагы калың турмуштун бир бөлүгүнө айландым. Ар күнү эл үнүн угуп, алардын азабын көрдүм. Бирок ошол эле учурда, алардын үмүтүн да байкадым: ар ким өзүнүн кичинекей дүйнөсүндө жакшыны самайт, бирок чоң дүйнө ага жол бербейт.

Кээде кечинде үйгө кайтып баратканда, көчө чырактары астында өзүмө суроо берем:

– Менин өмүрүм ушул беле? Мен адам болдумбу?

Ошондо ар дайым бир үн жооп берет:

– Адам болуу — бүткөн иш эмес. Ал — күрөш. Сен азыр гана баштадың ал күрөштү.

Бул көркөм котормо Жаратман Интеллект (ChatGPT) менен биргелешкен эмгек...

Эгер «РухЭш» сайтынын ишмердиги токтоп калбашын кааласаңыз, бизди колдоо үчүн төмөнкү банктык эсебибизге өз каалооңузга жараша акча которо аласыз... Мбанк + 996 558 08 08 60 жана Оптимабанк-4169585341612561.