«Сен орус эмессиң да, бирок окуй аласыңбы? Кандай таң калыштуу!»

9-август — дүйнөлүк жергиликтүү элдердин күнү. Орусияда мындай элдердин саны кырктан ашык. Бир нече кылымдар бою алар көп учурда көчүрүүлөргө, тыюу салууларга жана кемсинтүүлөргө туш болушкан, бирок маданиятын сактап калууга аракет кылышкан. Биз «Вёрстка» жана ФАС — Феминисттик Согушка каршылык көрсөтүү кызматташтыгынын биринчи текстин жарыялайбыз. Анда ОФ жана башка өлкөлөрдүн түрдүү элдеринин өкүлдөрү «көп улуттуу» Орусияда кандай жашап жатканын жана коңшуларын «де-нацификациялоо» зарылчылыгын айткан мамлекетте кандай мамилеге туш болгонун айтып беришет. (Коопсуздук максатында каармандардын ысымдары жана жашаган жерлери суранычтар боюнча көрсөтүлгөн эмес.)

«Бала кезимде мени жымшык көздүү, кытай деп кемсинтишчү»

Мен бурятмын, орус коому мени экинчи сорттогу адам деп эсептейт. Мен да, ата-бабаларым да тынч жашаган жокпуз, эч качан өзүбүздү өлкөнүн толук укуктуу жараны катары сезген эмеспиз. Чоң атам РСФСР Кылмыш кодексинин 58-беренеси боюнча панмонголизм (монгол элдерин бир мамлекетке бириктирүү кыймылы. — Ред. эск.) үчүн соттолгон. Ал он жылдык өмүрүн Колымадагы эмгек лагеринде өткөргөн. Ушундан улам атамды мектепте «эл душманынын уулу» деп кордошкон. Мени бала кезимде жымшык көздүү, кытай деп кемсинтип, бир жолу балдар лагеринде канжалатып сабап салышкан.

Чоңойгондо Москвага окууга келдим. Ал жерде полиция кызматкерлери айына бир нече жолу документтеримди текшерүү үчүн токтотуп, көп учурда акча сурашчу. А канча жолу ижарага батир алалбай калганымды санап бүтүрө албайм.

Сталин тушунда буряттардын салттуу жазуусу алмаштырылган: латынга, анан кириллицага которулган. 21-кылымда Орусиянын Федералдык Жыйыны өлкөдө жашаган элдерге кириллицадан башка жазууну колдонууга тыюу салган (2002-жылы Мамлекеттик Дума "Орус Федерациясынын элдеринин тилдери жөнүндө" мыйзамына өзгөртүү киргизген; ал кириллицадан башка алфавиттерди колдонууга тыюу салган. — Ред. эскертүүсү).

Калкынын көбү буряттар болгон аймактарда буддизм дини жайылган. Ошол эле учурда аны туткан адамдар Орусияда өздөрүнүн руханий лидери Далай-лама менен жолугуша алышпайт, анткени өкмөт Кытай менен мамилесин бузгусу келбейт (Далай-лама XIV Тибет Кытайга мажбурлап кошулгандан кийин Тибеттен кеткен. — Ред. эскертүүсү). Буддисттер өздөрүнүн руханий муктаждыктарын канааттандыруу үчүн Ригага же Индияга барууга аргасыз.

Менин элимдин укуктары саламаттыкты сактоо жаатында да бузулууда. Балким, орустардын көбү Орусияда кислород беткаптары европеоид бетке гана жасаларын билишпейт. Эгерде азиат мындай беткапты колдонсо, мурунду толук жаппайт, ошол аркылуу көп зыяндуу аба кирип кетет. Демек, расасынан улам бейтаптар тийиштүү медициналык жардам ала алышпайт.

Ушунун баарына карабастан, буряттар Орусия жарандары бойдон калышууда. Алар Советтик жана Орусия армиясында кызмат өтөгөн жана кызмат өтөп жатышат, дискриминациялаган жана коомдо расизмге жол берген мамлекет үчүн өмүрүн берүүдө. Ошол эле учурда мен Орусиянын оторчулук саясаты жөнүндө сүйлөгөн сайын, кимдир бирөө мени жаман сөздөр менен сөгөт. Адатта "тирүү жүргөнүңө ыраазы бол" деген сыяктуу сөздөрдү айтышат.

Ошентсе да өзгөрүү шамалын сезип турам. Акыркы жылдары улуттук маданиятыбызга болгон кызыгуу күчөп, тамырыбызга кайтып жатабыз. Жаш буряттар жана бурят аялдары өздөрүнүн этностук өзгөчөлүгү тууралуу суроолорду берип, эне тилин нөлдөн баштап үйрөнүүдө. Салттуу бурят каллиграфиясы популярдуулукка ээ. Мен жалпысынан орус коомунда да көптөн бери унчукпай келген этностук маселелерге болгон мамиле өзгөрүп жатканын сезип турам. Жагымсыз жана оор болсо да, диалог, тарыхый травманы түшүнүү, коомдук талкуу үчүн мүмкүнчүлүктөр, жакшы жакка өзгөрүү потенциалы пайда болууда.

Мындай улут жок

Мен Түндүктө, Ак деңиз жээгинде төрөлгөм. Мекенимде кар жылына сегиз ай жатып, асманда жылдыздар жаркырап турат. Апам мени мектепке даярдап жатканда: "Кижа, башыңды жакшылап жап", – деп жылуу топумду, моюн орогучумду кар басып калбасын деп эскертип, "Кардан сак бол", – деп айтчу.

Кичинемден бери муз алдынан балык кармап, кайык айдап, тор токуганды билем. Мен поморкамын. Менин элим орустарга караганда скандинавиялыктарга жакын. Сырткы көрүнүшүбүз боюнча айырмалоо кыйын болгондуктан, мен эч качан сырткы көрүнүшүм үчүн басмырлоого кабылган эмесмин. Бирок бир жолу башталгыч класста мугалим мени "трескоедка" деп койгон, бул лакап ат мага көп жылдар бою жабышты. Мындай учурлар сейрек болгону менен, түз куугунтукка кабылбасам да, кичинемден бери Орусияда өзүмдү аныктоо үчүн күрөшүп келем.

Поморлор – таанылбаган улут. 2011-жылы Юстиция министрлиги биздин жалгыз расмий жамаатыбызды жоюп салган. Көпчүлүк биздин тилибиз жок деп эсептешет, бирок бул чындыкка дал келбейт. Биздин тилибиз бар, ал адабий орус тилинен байыркы жана азыркы орус тилинин негизин түзгөн. Лингвисттер аны эң байыркы тилдердин бири катары карашат. (Кээ бир окумуштуулар "помор тили" орус тилинин негизин түзгөн деген көз карашты карманышат, бирок көп убакыт бою орусиялык жана советтик окумуштуулар муну орус тилинин диалектиси гана деп эсептешкен. – Ред. эскертүүсү).

Бизге биздин маданиятыбыз – орус маданияты деп айтышат. Бирок мекениме келип көрүңүз. Биздин имараттарды эч ким менен чаташтырбайсыз. Ашканабызды татып, жомокторубузду угуңуз, бакыт кушуна тилек кылыңыз (поморлор үйлөрүнө жыгач көгүчкөндөрдү тумар катары илип коюшат. – Ред. эскертүүсү). Анан "большухага" (поморлор күйөөсү деңизге чыгып кеткенде үйдө башчы болуп калган аялды ушинтип аташкан, кийинчерек үйдөгү улуу аялды да ушинтип атап калышкан. – Ред. эскертүүсү) ал орус экенин айтып, анын үй-бүлөдөгү ордун көрсөтүүгө аракет кылыңыз. Анын сизди кайда жөнөтөрүн көрөбүз.

Кышында турмушка чыктым. Нике каттоо бөлүмүнө документтерди тапшырып жатып, "улуту" деген графага "поморка" деп жаздым. Бирок тилекке каршы, күбөлүктө "орус" деп жазылып калган. Нике каттоо бөлүмүнүн кызматкери өз алдынча өзгөртүүлөрдү киргизген. Ал: "Андай улут жок", – деп түшүндүрдү. Документтерди талашып-тартышып, кайрадан алмаштырууга туура келди.

Мыйзам боюнча адамдар өздөрүнүн улуттук таандыгын өздөрү аныктап, көрсөтө алышат. Бирок иш жүзүндө, эгер сырткы көрүнүшүң славян болсо, сен "орус эмес" экениңди далилдөө абдан кыйын. Алар: "Андай болбойт", "Сизге оңой болот", - дешет. Бирок бул чындыкка дал келбейт. Паспортум боюнча мен орусиялыкмын, ал эми улутум боюнча – поморкамын. Мен бармын. Мен – поморкамын.

Сен орус эмессиң да, сен окуй аласыңбы?

Мен Орусиянын эң кичинекей республикасы Ингушетияданмын. Өмүр бою өз жеримден тышкары жерлерде улутчулдуктун көрүнүштөрүнө тынымсыз туш келип жүрдүм. Биринчи жолу мындай мамиле мекенимде эле болгон. Биздин токуу боюнча мугалимибиз, орус аял, орус балдар бардык нерсени бир топ тез түшүнөт, силер аларга жетпейсиңер дешкен. Бала кезимде бул орус балдардын эмнеси өзгөчө, эмне үчүн алар жетүүгө мүмкүн эместигин түшүнгөн эмесмин.

Убакыт өтүшү жана интернеттин пайда болушу менен, мен Орусияда экинчи сорттогу адам экенимди жакшы түшүндүм. Мен кемсинткен лакап аттарга толгон билдирүүлөрдү көрдүм: «хачи», «чурки», «келгиндер», «неандертальдар», «террористтер», «тоодон түшкөндөр». Менин ар кандай оюмду «орус эмес» болгонум үчүн эле четке кагышчу. Натыйжада, кандайдыр бир постторго комментарий жазууну токтоттум.

Бир нече жылдан кийин башка шаарга көчүп кеттим, ал жерде тургундардын көбү орустар. Мен алардын Орусияны кичинекей элдер үчүн агартуучу, куткаруучу жана тагдыр чечүүчү катары бекем ишенимине күбө болдум. Бул 1944–1958-жылдары ата-бабаларым эл душманы катары депортацияланган. Орустар өлкөсүнүн тарыхындагы мындай окуяга уялышпайбы? Көбү анын бар экенин билбейт окшойт.

Андан тышкары, көптөр кичинекей республикалар, өзгөчө Кавказ республикалары, «Орусия-энесиз» жөн эле жок болуп кетмек, ал эми алардын тургундарына карата жасалган бардык зомбулук аракеттер аргасыздан болгон деп ишенишет.

Мен улутчулдукка туш болбогон бир дагы ай өткөн жок. Бул дүкөндөгү кезекте болушу мүмкүн, анда улгайган аял мени уятсыздык менен түртүп, «Келгиндер, чуркилер!» деп айтчу. Же курсташым мага Кавказ элдери «генетикалык» жактан начар өнүккөнүн далилдөөгө аракет кыла турган.

Балким, улутчулдуктун запкысын көбүнчө менин окууга болгон сүйүүмдөн улам таптым көрүнөт. Далай жолу ар кандай катынпоз эргулдар мени менен таанышканда «Сен орус эмесиң да, окуй аласыңбы? Кандай таң калыштуу!» деген сөздөр менен сөз баштоого аракет кылышчу. Мен бул окуяларды айтып берсем, кимдир бирөөгө апыртып жаткандай сезилиши мүмкүн. Бирок ишениңиз, мага тынымсыз болуп жаткан нерсени ойлоп табуунун же апыртуунун эч кандай мааниси жок.

Мага ролдорду берүүдө кыйналышчу, жүзүмдүн түзүлүшү грим жасоочулар үчүн "ыңгайсыз" болуп чыга келчү.

Мен 29 жаштамын, Астрахан жергесинен болом. Атам – көчмөн казак, ал бул жерге совет доорунда келген. Апам – метис. Тамыры тереңде, Крымдан келген ногойлор менен каракалпактардын каны бар. Бирок тагдырдын жазмышыбы, айылдык кеңештин чечимиби – баарыбызды казак деп жазып коюшкан. Апамдын эскерүүсүндө, ал кезде "Баарын казак деп жазгыла! Бул жерде аз улуттардын санын көбөйтүүнүн кереги жок!" деген буйрук болгон экен.

Кыскасы, өңүм атама көбүрөк окшош, бирок кайсы бир улуттун өкүлү экенимди так айта албайм. Ата-бабаларымдын тилин да билбейм, динин да тааныбайм. Мени "орус" рухунда тарбиялашты, анткени чоң ата, чоң энелерим өз маданиятынан ажыратылган. Аларга тагдыр ушундай жолду тандап берген. Белгилүү бир куракка чейин башкалардан өзгөчөлөнүп турганымды сезчү эмесмин. Бирок орто мектепте "корсачка" деген сөздү укканда жүрөгүм ооруган. Көрсө, бул Астрахан аймагындагы орустардын арасында кеңири таралган кемсинтүүчү сөз экен. Ошол учурдан баштап өзүмдүн ким экенимди изилдей баштадым.

Кийин ата-энем жумушуна байланыштуу Казакстанга көчүп барып, ал жерде бир нече жыл жашадык. Ошол жылдары мен "башкачамын" деп сезген эмесмин жана дискриминацияга кабылбадым. Бирок мектептен кийин Астраханга кайтып келип, театр окуу жайына тапшырганда аны кайрадан сездим, мен театрга абдан жакын элем.

Сахналык кеп боюнча окутуучум менин "акцентим жана говорум" бар экенин айтты. Чындыгында, мындай болушу мүмкүн эмес эле, анткени мен Орусияда чоңойгом жана төрөлгөндөн бери таза орус тилинде сүйлөчүмүн. Мага ролдорду көңүл кош беришчү, көзүмдүн формасы грим үчүн "ыңгайсыз" болуп чыктым.

Кийинчерек, 20 жашымда динге келдим. Жашоомдогу чоң окуядан кийин чиркөөгө барып, чөмүлтүлүү ырымын кабыл алууну чечтим. Ал жерде өз үйүмдөгүдөй сезчүмүн. Бирок чөмүлтүлүү учурунда мага: "Сен эми православныйсың, демек биздикисиң, оруссуң" дегени эсимде. Ал эми Иса Машаяктын өзү: "Эллин да, жүйүт да жок", — баары бирдей деп айткан.

Ошондон бери мен Орусияны кыдырып, ар кайсы шаарларда жашадым. Алардын биринде келечектеги (азыр мурунку) жолдошума жолуктум — жарым орус, жарым украиналык, Казакстандан чыккан. Аны менен бирге анын мекенине көчүп бардык. Ал жерде да адамдарга улутчулдук жана империализм жат эмес экен. Православ дининдеги кайненеме "орус эмес", ал айткандай "мамбетка" келини жакчу эмес. Ал неберелеринин кандай болорун ойлоп тынчсызданчу. Мага мурда турмушка чыккан белең, балдарың барбы деп сурачу.

"Силердин кыздар турмушка эрте чыгат", — деп түшүндүрдү, балким азиялыктарды айткысы келгендир. Акыры ажыраштык. Азыр менин "интернационалдык" уулум бар. Келечекте аны ата-бабаларымдын маданияты, казак тили, мен жана менин ата-бабаларым ээ болбогон нерселер менен тааныштыргым келет. Анткени биз жашообузду сактап калуу үчүн "орус дүйнөсүнүн" бир бөлүгү болушубуз керек болчу.

Бул жерге келип алышып, өз үйүндө жүргөндөй жүрүшөт.

Менин атам азербайжандык, апам орус. Келбетим атамдан калган, аны менен бирге орустарга мүнөздүү кодулоо кошо келген. Мектепте 90-жылдары окуп, оор күндөрдү баштан кечирдим. Бардык кыйынчылыктарга "кара көтөндөрдү" күнөөлөө салтка айланган. Короодогу классташтарымдын жана балдардын бардык жаман сөздөрүн кайталабайм, чоңдор катышкан эсте калган бир-эки окуяны айтып берейин. Күндөрдүн биринде тишим ооруп, тиш доктурга барууга туура келди. Атам мени алып барыш үчүн жумуштан суранып келди. Кабыл алуу созулуп жатты. Атам тынчсызданды, анткени ишине убагында баруу керек эле. Аңгыча бир аял келип, атама сылык-сыпаа кайрылып, кечигип жаткандыктан, аны өткөрүп жиберүүнү суранды. Атам башка жагдайда болсо жардам бермегин түшүндүрдү, бирок өзү да шашып жатканын айтты. Аялдын кебете-кепшири дароо өзгөрдү: "Түшүндүм, баарыңар ушундайсыңар. Бул жерге келип, үйүңөрдө жүргөндөй талталаңдап жүрөсүңөр", — дебеспи.

Дагы бир окуя, укуктар боюнча мугалим улуттар аралык чыр-чатактар боюнча талкууну баштаган. Көптөгөн балдар ата-энелеринин көз караштарын кайталашты, ал көз караштар анча деле көңүл жубатарлык эмес эле. Мен ыйлабаганга аракет кылдым, бирок кармана албадым. Сабактан бир жума мурун байкемди скинхеддер "Царицыно" метро станциясында башын жарып кетишкен эле. Ал майып болуп калды.

Жашым өткөн сайын шылдыңга көнө баштадым. Кээде жооп берип, кээ бир учурларда көңүл бурбай койсо болорун түшүндүм. Бирок жалпысынан жашоо оор бойдон калды, анын баалуулугун далилдөө процесси токтогон жок.

Эсимде, он беш жашымда трамвайда бараткам. Таежем токуп берген окшош топу менен моюн орогуч оронуп жүргөм. Өзүмдү модалуу сездим. Мен курактуу улан мени карап жылмайып койду. Мага ал кызыгуусун көрсөтүп жаткандай сезилди. Мен да ага жылмайдым. Сыртка чыгууга камданып тура баштасам, ал дагы ордунан туруп, буу баскан айнекке бир нерсе тарта баштады. Мен сүйкүмдүү бир нерсе күткөм, бирок ал турмугу түйүлгөн муштум тартты. Мына ушундай романтикалык окуя.

Мен азыр өзүмдү эркин сезем, кек сактабайм. Бирок кээде башкалардын жүрүм-турумуна кандай мамиле кылууну билбейм. Мисалы, сүйлөшүүдө досторум же орус туугандарым жаман ою жок бирөөнү "хач" же "чурка" десе, бул алар үчүн норма.

Жакында биздин СНТ жолугушуусунда мен башкармалыктын туура эмес иштери жөнүндө айтып, жооп алдым: "Эмнеге сен кыйынчылык жаратасың? Сенде жок дегенде жарандык барбы?"

Мен Орусияда туулуп-өскөм жана бул өлкөнү жакшы көрөм. Бирок азыр ал оорулуу, бул оору учурдагы окуялардан мурун эле башталган. Бирок бул азыр ачыкка чыкты.

Орустардын баары эле империалист эмес, баары эле өзүн өзгөчө сезбейт. Биз татаалбыз жана миллиондогон өзгөчөлүктөрдөн турабыз. Менин каало-тилегим, эч ким бири-бирине жаман айтып, жаман аттарды жабыштырып, кадыр-баркыбызга доо кетирбесек. Келгиле, адамдын улутуна карап, аны жакшы билебиз деп ойлобойлу.

«Верстканын» редакциясы согушка каршы феминисттик каршылык менен бирге.

09-август 2022-жыл.

Булак: com">https://verstka.media/koloninalizm-v-rossii?utm_source=chatgpt.com

Которгон: Абийрбек Абыкаев

Эгер «РухЭш» сайтынын ишмердиги токтоп калбашын кааласаңыз, бизди колдоо үчүн төмөнкү банктык эсебибизге өз каалооңузга жараша акча которо аласыз... Мбанк + 996 558 08 08 60 жана Оптимабанк-4169585341612561.