Омор Хайям (1048–1131) — Нишапурда туулуп-өскөн. Анын үч улуу эмгеги адамзат тарыхында өлбөй-өчпөй келет:

1) Математик Хайям

Куб теңдемелерин чечүүдө геометриялык ыкманы колдонгон алгачкы окумуштуу. О.э. жыл календарын жаңылап, Григориан календарына караганда так календарь түзгөн.

2) Астроном Хайям

Салжук султандары ага атайын обсерватория куруп берип, жылдыздардын кыймылын эсептөөдө тактыгы таңгалтырган.

3) Акын-философ Хайям

Раббаялары дүйнө адабиятынын алтын казынасына кирген. Философиянын тымызын, терең, кан дүргүткөн саптарын жараткан ойчул. Ошон үчүн Хайям жалпы адамзаттын акыл-ой мейкиндигине таандык инсан.

Хайям жашаган доор: “бийлик табияты” эмнеси менен окшош?

Хайям жашаган XI–XII кылымдар Салжук мамлекетинин учуру эле. Бул доор: бийлик ордосундагы интригалар, чыр-чатактар, диний фанатизм менен саясаттын биригиши, окумуштууларды кысымга алуу, «бийликке ыңгайлуу акыл» талап кылуу менен мүнөздөлгөн.

Хайямдын доорунда бийлик окумуштууларды пайдаланып, кайра көздөрүн тазалап турган. Салжук сарайы Хайямды чакырып, эң так календарь түздүрөт. Бирок обсерватория жабылгандан кийин илимге кошкон эмгегин эч ким коргобой, Хайям четке сүрүлүп калат. Бул көрүнүш бүгүнкү күндө да кездешет: бийликтин табияты илимди пайдаланып, бирок илимпоздорду коргобостугун.

Хайямдын доорунда да дин саясый курал катары колдонулган үчүн ал өмүр бою фанатизм менен күрөшүп өткөн. Арийне, ал динге каршы болгон эмес, тек гана диндеги сокур ишенимге каршы турган. Аны кээси “атеист” деп айыпташкан. Бүгүнкү күндө да рационалдуу акыл калчагандарды эзелки доордогудай эле “кооптуу” деп эсептегендер бар.

Таланттан коркуу – бийликтин эзелки рефлекси

Хайямдын интеллектуалдык бийиктиги ак сарайдагы төбөлдөр үчүн коркунуч сезилген. Бүгүн да жөндөмдүү адамдар мусулман коомдорунун саясый системаларында “ыктымалдыгы түшүнүксүз” күч катары кабыл алынып, ар дайым чектөө коркунучунда жашайт.

Эмне үчүн Хайям бүгүн да популярдуу? Анын поэзиясы өзүнчө философиялык система. Хайямдын рубайлары — төрт сап менен бүтүндөй адам тагдырына баа берген акылдын шедеври.

Анын поэзиясы абдан аз сөз менен терең ойду берет. Мисалы, дүйнөнүн убактылуулугу, адам эркиндиги, жашоонун табиятындагы трагедиялуулук – баары жыпар жыттуу ыр формасында берилген.

Анын поэзиясы бийликке да, диндик догмаларга да таамай сокку болгон үчүн Хайям жалпы адамзаттын сүймөнчүктүү акыны. Адамды ал жөн гана кул катары санаган диний-идеологиялык системаларга каршы чыккан. Ошол себептен бүгүн да Хайямдын үнү — эркин ойлонгон адамдын үнү.

Хайям адамдын ички дүйнөсүнүн психологиясын укмуш так сүрөттөйт. Анын көз карашы азыркы психологиянын түпкү моделдерине да жакын: чектөөлөрдөн эркиндикке умтулуу, адамдын коопсуздук сезими, жашоо маңызын издөө, өмүр коркунучу, индивидуалдык эрктин баалуулугу.

Хайям психология менен поэзияны бириктире алган сейрек инсандардын бири.

Хайям – ар бир доордун кризисине жооп берген акын

Кандай заманда жашабайлы: инфляция, агрессия, адилетсиздик, адеп-аклаксыздык, мунун баары Хайямдын рубайларынан кайра жаңырып, адамдын үшүп турган жан дүйнөсүнө жылуулук берген ойчул.

Анын бийлик тууралуу эң кызыктуу фактыларына келсек, рубайларынын көбү ошол кездеги бийликке каршы жазылган. Бирок түз эмес, символ, ирония, рубаи түрүндөгү “код” менен. Хайямды дарга асып өлтүрүү коркунучу жаралып, айрым медресе аалымдары аны “бузукулук”, “эркин ойлонгону”, “атеизм” үчүн айыптап, куугунтукка алууну сунуштаган.

Аныгында, Хайям бийликке кызмат кылса да, бийликке ишенбеген адам болгон. Ал астроном, математик катары мамлекетке кызмат кылган, бирок өкмөттүн табиятына эч качан ишеним арткан эмес.

Омор Хайямдын бүгүнкү күнгө жеткен күчү – анын универсалдуулугу: Эркиндик, эс-акыл, жашоону терең аңдоо. Бул үч фундамент кайсы маданият болбосун, кайсы доор болбосун, актуалдуулугун жоготпойт. Ошондуктан Хайям башка Чыгыш поэзиясынан айырмаланып, дүйнөлүк масштабдагы философко жана гуманистке айланган.

Жаратма Интеллектин (ChatGPT) жардамы менен даярдалды

Эгер «РухЭш» сайтынын ишмердиги токтоп калбашын кааласаңыз, бизди колдоо үчүн төмөнкү банктык эсебибизге өз каалооңузга жараша акча которо аласыз... Мбанк + 996 558 08 08 60 жана Оптимабанк-4169585341612561.