Бул материал ChatGPT (Жаратман Интеллект) көмөгү менен даярдалды...

Орус оторчулугу жана Борбор Азиядагы үстөмдүк саясаты

XIX кылымдын экинчи жарымында падышалык бийлик Борбор Азияны өз колониясына айландыруу саясатын чечкиндүү жүргүзө баштаган. 1860–1870-жылдары Кокон хандыгынын кулашынан кийин кыргыздардын көпчүлүк бөлүгү орус империясынын курамына мажбурлап киргизилди. Ошондон тарта орус бийлиги жаңыдан отурукташкан бул жерлерди “өнүкпөгөн элге цивилизация жеткирүү" деген ураан менен оторчулук саясатын күчөткөн.

Бул саясат төмөнкү башкы формаларда жүргүзүлгөн:

• Түзөң жерлерди тартып алуу: Орусиядан атайы көчүрүлүп келген өз жарандары үчүн түзөң, сугатка ыңгайлуу жерлерди тартып алышып, жергиликтүү калкты адырларга сүрүп салышкан. Бул — малчылыкка жана эгинчиликке негизделген элдин жашоо булактарын бууган суудай токтоткон.
• Мамлекеттик башкаруу тил бөгөтү менен ишке ашырылган: Орус бийлигинин өкүлдөрү жергиликтүү тилди үйрөнүүгө милдеттендирилген эмес. Анын ордуна башкаруу механизми – күч түзүмдөрү, жазалоо, ассимиляциялаштыруу, опузалап коркутуу жолу менен башкаруу болгон.
• Салык саясаты: Падышалык администрация жергиликтүү калктан табигый салыкты (жылкы, кой, буудай) гана эмес, акчалай салык да талап кыла баштаган. Бул салык жүгүнүн оорлошуна жана нааразылыктын өсүшүнө түрткү берген.
• Ислам динин кысуу: Мечиттер, медреселер байкоого алынып, уламалар шек менен каралып, диний эркиндик чектеле баштаган. Бул да мусулман калкында терең нааразылыктарды жараткан.

Көчмөндөргө карата кемсинтүү жана административдик теңсиздик

Орус бийлиги кыргыздарды «толугу менен жетиле элек эл» катары карап, өз алдынчалыгын чектеп, аймактарды уезд, волость деп бөлүп, алардын башына көп учурда түшүнүгү жок, бирок "бекитилген" орус чиновниктерин койгон. Эл үнү жетпеген, "центрде" чечилген ар бир буйрук алардын жашоосун кыйраткан.

1916-жыл: Үркүнгө жеткирген өрттүн тутанышы

1916-жылдын июль айында Падыша Николай IIнин «мусулман элдерин согуштук тыл жумуштарына (окоп казууга) мобилизациялоо» жөнүндө жарлыгы чыгат. Бул жарлык эски доордун сабырдуу элдери үчүн акыркы тамчы эле. Элдин түшүнүгүндө мындай аракет — «жерди тартып алышканы аз келгенсип, эми балдарыбызды кулчулукка айдап кетмекчи» деген нааразылык маанайды күчөтөт.

Тарыхчы Б.Садырбаев, Ж.Мамытов, Т.Чоротегин ж.б. белгилегендей, бул көтөрүлүш кокусунан тутанган эмес, көп жылдык кысымдын натыйжасы болгон.

Көтөрүлүштүн жайылышы:

• Ысык-Көл, Нарын, Чүй, Талас жана Фергана өрөөнүндө бир учурда көтөрүлүштөр тутанган.
• Кыргыз, казак, каракалпак, өзбектер – баары тең каражаты жок, куралы жок болсо да, өз эркиндиги үчүн көтөрүлгөн.
• Орус бийлиги бул көтөрүлүштү кандуу жол менен басууга буйрук берип, жазалоочу аскерлерди жөнөткөн.

Үркүн – Улуу кыргын

Көтөрүлүштү басуу операциясы кадимки куралдуу согуш эмес, этностук тазалоо түрүндө жүргөн. Орус армиясы бүт айылдарды өрттөп, куралсыз элди, аялдарды, балдарды, кары-картаңдарды да аёосуз кырган. Кырсыктан качкан эл кыш жакындаганда Теңир-Тоонун ашууларын ашып, Кытай тарапка качууга мажбур болгон.

Тарыхый маалыматтарга караганда:

• Болжол менен 150 000ден ашуун кыргыз Кытайга качкан.
• Ошолордун 40 000ден ашууну кыш, ачарчылык жана жол кырсыгынан каза болгон.
• Миңдеген качкындар ашуулардын белинде тоңуп өлгөн.
• Кээ бир архивдик маалыматтарда жалпы кыргыздар арасында 100 миңге жакын адам кырылган деген сандар кездешет (расмий эмес).

Бул – эл кыргыны, этностук трагедия, жок болуп кете жаздаган элдин тирүү калган күндөлүгү.

Эмнеге Үркүн темасына чечкиндүү кайрыла албай келебиз?

1. Совет доорунда бул темага тыюу салынган. Үркүн — улутчулдук катары бааланып, эл эсинде сакталбоого тийиш болгон. Тарыхты сүйлөтпөөнү көздөгөн идеология үстөмдүк кылган.

2. Көз карандысыздык алган соң да, саясаттан корккон тарыхчылар жана бийлик системасы бул теманы ачык көтөрө алган эмес.

3. Коомдук аң-сезимде да “эмне кыла алмак элек?” деген пассивдүү түшүнүк калыптанып калган.

4. Орус-кыргыз дипломатиялык мамилесине доо кетирбөө үчүн “жоош” мамиле кылуу адат болуп калган.

Тарыхка тике карайлы!

Үркүн — тарыхый жара эмес, улуттук сабак болууга тийиш. Эгер биз бул темага татыктуу мамиле кылбасак, эртең мындай окуялардын кайрадан тутанышына кепилдик жок…

Эгер «РухЭш» сайтынын ишмердиги токтоп калбашын кааласаңыз, бизди колдоо үчүн төмөнкү банктык эсебибизге өз каалооңузга жараша акча которо аласыз... Мбанк + 996 558 08 08 60 жана Оптимабанк-4169585341612561.

Бизге керектүү үч милдет:

• Ар жылы 1916-жылдын июль-август айларында жалпы улуттук аза күтүү күнү белгилениши керек.
• Үркүн курмандыктарына арналган тарыхый көркөм фильм, соцконтенттер, китептер жаралууга тийиш.
• Бул окуяны мектеп программасына "эскерүү сабагы" катары киргизүү зарыл.