Карл Густав Юнг 1875-жылы Швейцариянын Кессвил шаарында туулган. Ал аналитикалык психологиянын негиздөөчүсү болуп эсептелет. Өмүр бою адамдын аң-сезими, түшү, символдору, мифологиясы жана руханий изденүүсү тууралуу терең изилдөөлөрдү жүргүзгөн.

Бүгүн РухЭш окурмандарына Карл Юнгдун “Архетиптер жана жамааттык аң-сезимсиздик” аттуу эмгегиндеги кыргыз кыртышына жакын түшүнүктөрдү адаптациялык негизде чечмелейбиз.

Юнг үчүн адам — жалаң аң-сезимдүү жаратылыш эмес. Биз ойлогондон алда канча терең, татаал жанбыз. Биздин ички дүйнөбүздө байыркы доорлордон калган элес, түпкү символдор, муундан муунга өтүп келген “жандуу мурас” жашайт. Юнг ошол көрүнбөгөн катмарды жамааттык аң-сезимсиздик атаган.

Архетип деген эмне?

«Ким өзүнүн аң-сезимсиз дүйнөсүн аңдабаса, тагдыр аны ошол дүйнө аркылуу башкарат».
Карл Г.Юнг

Архетип — адамзаттын жалпы руханий “генинде” сакталган түпкү образ. Ар бир архетип бир ойду, сезимди, жашоо кырдаалын чагылтат. Мисалы: баатыр — “Манас”, “Курманбек” же “Эр Табылды” образдары. Ал зомбулуктун эмес, ички коркунучун жеңген адам.

Эне — Жаратылыштын өзү, кайгылуу да, кечиримдүү да күч. “Манастагы” Каныкей ушул архетиптин элесиндей.

Көлөкө (Shadow) — адамдын караңгы жагы, кээде жашырылган кумар, кээде токтолбогон ачуу. Анима жана Анимус — ар бир адамдын ичинде жашаган каршы жыныстагы руханий образ. Мисалы, эркектин ичиндеги “аялдык мээрим”, аялдын ичиндеги “эрдин руху”.

Юнг айткандай, бул архетиптер жомоктордо, түштөрдө, ырларда, жомок каармандарында жашайт. Алар — адамзаттын бирдиктүү руханий тили.

Кыргыз маданиятындагы архетиптик коддор

Юнг көрбөсө да, кыргыз маданиятында анын айткандарын тастыктаган миңдеген образдар жашайт:

“Манас” эпосу — Баатыр архетибинин эң улуу чагылуусу.
“Каныкей” — Даанышман аял жана Эне архетиби.
“Көкөтөйдүн ашы” — өлүм менен жашоонун айлампасын туюнткан метафизикалык миф.
“Карагул ботом” сыяктуу элдик ырларда — Көлөкө жана жоготуунун архетиби кездешет. Элдик оозеки чыгармалар — бул биздин “коллективдик аң-сезимдин” жандуу китеби.

Маданият эмнени сактап турат?

Юнгдун ою боюнча, маданият — адамдын аң-сезимсиз дүйнөсүнөн жаралган сүрөт. Адам ички караңгылыгын, коркунучун, кумарын сүрөт, ыр, музыка, театр аркылуу сыртка чыгарат. Эгер бир эл өзүнүн мифтерин, уламыштарын, жомокторун унутса, анда ал эл архетиптен ажырайт, башкача айтканда, жанын жоготот.

Бүгүнкү кыргыз коомунда — урбанизация, миграция, диний радикализм, көңүл ачуунун үстөмдүгү — баары бир нерсени көрсөтөт: адам өзүнүн ички дүйнөсүн унуткан абалда. Маданият, искусство — ошол унутулган ички дүйнөгө кайтаруучу жол. Юнгдун айтымында: “Ар ким өзүнүн ички дүйнөсүн аңдап түшүнмөйүнчө, коом өзгөрбөйт.”

Архетип — адам жанынын түпкү нускасы. Маданият — ошол нусканын көзгө көрүнгөн элеси. Ал эми искусство — ошол нусканы кайра тирилткен ырым. Демек, кыргыз маданиятынын келечеги — өз архетибин аңдоодо.

Театр — биздин түшүбүздүн сахнасы. Адабият — биздин аң-сезимсиз дүйнөнүн үнү. Эл өз жомокторун эстегенде гана өз жолунан жарык табат.

Интроверт жана экстраверт: кыргыз мүнөзүнүн эки жүзү

Карл Г.Юнг «Ар бир адам дүйнөнү өзүнүн ички көз айнеги аркылуу гана көрөрүн» эскертип, адамдын дүйнөнү кабыл алуу ыкмасын эки негизги типке бөлгөн: интроверт — ички дүйнөгө багытталган адам; экстраверт — тышкы дүйнөгө багытталган адам.

Бул эки тип жөн гана мүнөз эмес, жан дүйнө кыймылынын багыты. Интроверт – жарыкты ичинен издеген шам. Экстраверт – жарыкты сырттан чогулткан күзгү.

Кыргыз мүнөзүндөгү эки агымга келсек: кыргыз коомунун тарыхына, каадасына, турмуш философиясына көз чаптырганыбыз ийги. Юнгдун типологиясы бизге да шайкеш келет. Биз, табият менен үндөш, көчмөн элбиз. Көчмөн турмуш интроверттик терең ой жүгүртүүнү да, экстраверттик коомдук жашоону да талап кылган.

1. Интроверт кыргыз — жомокчу, акын, ойчул

Интроверт кыргыз сыртка аз сүйлөп, ичинен терең туюнган. Ал жаратылыш үнүн уккан, жымжырт түндө жылдыз санап, жүрөгүнөн ыр чыгарган. Бул тип элдик поэзияда, манасчылыкта, кыякчылыкта, даанышман карыяларда кездешет.

Интроверт кыргыз — сырдуу, ыймандуу, уяң, бирок руханий көрөңгөсү терең инсан. Анын күүсүндө философия бар, “ооба” деген сөзүнүн артында миң ойлонгон үндүк турат.

2. Экстраверт кыргыз — жорго минип, жаа тарткан баатыр, топ жарар

Бул тип — коомдук турмуштун жаратуучусу. Ал элдин арасында жашайт, тойдо ырдап, кеңеште сүйлөйт, эл чогулган жерде алдыга суурулуп чыгат. Анын энергиясы — тышка, элге, ишке, күрөшкө бурулган.

Экстраверт кыргыз — ачык, жигердүү, жоомарт, бирок кээде шашма, эл оозуна карап иш кылат.

Азыркы замандагы тең салмак

Юнг айткандай, эч бир адам таза интроверт же таза экстраверт болбойт. Ар кимде экөө тең бар — бири үстөм, бири көмүскө. Коом да ошондой: интроверттик доордо – эл ойлонуп, руханий жактан өсөт. Экстраверттик доордо — эл курулуш менен алектенип, дүң иштерди жасайт.

Бүгүнкү кыргыз коомунда экстраверттик ызы-чуу көбөйүп, интроверттик терең ой жоголуп барат. Эл укпайт, сезбейт, ойлонбойт, бирок сүйлөй берет. Сыртка – катуу, ичке – бош. Юнг муну “жан дүйнөнүн тең салмагы бузулганда, коом психозго кабылат” деген.

Кыргыз рухунун интроверт тамыры

Биздин элдин уңгусунда — интроверттик философия жашайт:

• “Жаман айтпай жакшы жок” — ички аңдоонун сабагы.
• “Көп сүйлөсөң, калп аралашат” — ички жымжырттыктын наркы.
• “Сөздөн мурда ойлон” — интроверттик маданияттын белгиси.

Карыялардын узакка унчукпай отурганы — сүйлөбөгөндүк эмес, жандын терең аңдоосу. Юнгдун тили менен айтканда, бул — ички архетиптик үндүн угулушу.

Экстраверттик доор жана жоголгон тынчтык

Бүгүн биз “төрт тарабы кыбыла элбиз”: мигранттык турмуш, социалдык тармак, базар экономикасы — баары бизди тышкы дүйнөгө сүрөп турат. Бирок тышка чыккан сайын ичибиз бошоп, “жаныбыздын тынчтыгы” бузулууда. Интроверттик тынчтык — рухтун деми. Ал болбосо адам механикалык жанга айланат. Юнг муну “заманбап адамдын оорду” деп атаган.

Чыгыш элдеринде мындай накыл бар: “Суунун тереңин билсең, кайыгың кыйратпайт, өз жаныңдын тереңин билсең, тагдырың кыйратпайт”. Бул — Юнгдун бүт философиясынын кыргызча формуласы. Адам өзү менен сүйлөшө билсе, коом да өзүн угат. Эл өзүнүн ички үнүн жоготсо, рухий көзү сокур болот.

Көлөкө: адамдын караңгы жаны жана аны таануу эрдиги

Карл Густав Юнгдун «Көлөкө» түшүнүгүн кыргызча чечмелеп көрөлү. Ал: «Ар бир адамдын ичинде жарык менен кошо жарыктан качкан көлөкө жашайт. Эгер сен аны тааныбасаң, ал сени башкарууга өтөт» дейт.

Демек, “Көлөкө” деген эмне? Юнг “Көлөкө” деп адамдын аң-сезиминде басылып, жашыруун калган караңгы сапаттарды атаган. Бул — биз өзүбүздө бар экенин моюнга албай, жактырбай, уят көрүп, жашырып койгон ички бөлүк. Көлөкө — бул жамандык эмес. Ал жөн гана биздин унутта калган жарымыбыз. Мисалы: байсалдуу адамдын ичинде агрессия жашынып турат. Боорукер адамдын ичинде жек көрүү оту күйөт. Ишенимдүү адамдын ичинде коркуу бар. Адам өз Көлөкөсүн тааныбаса, ал “сыртка чыгып”, жек көргөн башка адамдын жүзүндө көрүнөт. Ошон үчүн Юнг айткан: “Биз жек көргөн адам — өз Көлөкөбүздүн элеси.”

Кыргыз мүнөзүндөгү Көлөкөгө келсек, турмушубузда бул түшүнүк элдик уламыштарда, эпостордо жашап келген. “Манас” эпосунун өзүндө Манастын ичинде да баатырдык жарык менен каармандык караңгылык чырмалышкан.

Биздин эл ар дайым адамдын ичиндеги кара күчтү “албарсты”, “көркоо”, “жин”, “дем” деп атаган. Бул — элдик тил менен айтылган “Көлөкө”. Кээде бул Көлөкө — текеберлик, кээде — куулук, кээде — көрө албастык, кээде — жек көрүү, бирок баары биригип — адамдын ичинде жашаган түн.

Эзелтен бери Чыгыш элдеринде: “Өзүңдү жеңмейинче, эч кимди жеңе албайсың” деп бекеринен айтылбайт. Бул — Юнгдун “Көлөкөңдү тааныбай туруп, өз жан дүйнөңдү бүтүндөй албайсың” дегенди туюнтат.

Көлөкө менен күрөшпө, аны ук

Юнг үйрөткөн эң чоң сабак: “Көлөкө менен күрөшүү — аны жок кылуу эмес, аны угуу”. Адам Көлөкөсүн көргөндө, ал өзү жөнүндө чынчылдыкка келет. Анда гана “мен мындай эмесмин” деген алдамчы маска жоголот.

Кыргыз маданиятындагы “тажрыйба” деген сөз — туурасында “жыргал да, азап да көрүп, өзүңдү сынап билүү” дегенди билдирет. Бул — Көлөкө менен жолугуу. Мисалы: токмок жегенден кийин сабырга үйрөнүү; Тагдырдан оор сыноо көрүп, бирөөнү кечирүүнү үйрөнүү; Өз текеберлигинен жапа чегип, кайра жупуну болууну түшүнүү — мунун баары Көлөкө аркылуу жүргөн руханий жараян.

Азыркы кыргыз коомундагы жамааттык Көлөкө

Юнг “коллективдүү аң-сезимсиздик” деген түшүнүктү киргизгенде, б.а. ар бир элде, коомдо жамааттык Көлөкө болот. Бизде ал мындайча көрүнөт: элдик боорукерлик, бирок ошол эле учурда ич ара көрө албастык. Ыйман, адеп, улууну урматтоо, бирок артында паракорлук, кош жандуулук бар.

Тынчтык сүйүүчүлүк, бирок өз ара жамандык каалоо. Бул — элдин Көлөкөсү. Аны тааныбасак, улут өзү менен өзү келише албайт, жаштар адашат, маданиятыбыз сырткы жылтырактарга гана алаксыйт.

Көлөкөнү жарыкка чыгаруу

Юнгдун чечмелөөсүндө: Көлөкөнү жарыкка чыгаруу — бул өзүн таануу актысы. Адам өзү менен ынак болгондо гана башканы сүйө алат. Кыргыз дүйнө таанымында муну “көңүл жарыгы” дешкен. Көңүл жарыгы күйбөсө, адам байып, бийлеп, билимдүү болсо да, жандуу эмес. Ошондуктан Юнгдун “Көлөкө” түшүнүгү кыргыз философиясына абдан туура келет: жарык менен караңгынын күрөшү — ар бир адамдын ичиндеги Манас менен Албарстынын күрөшү.

Өзүн жеңген адам гана эркин

“Киши өз жан дүйнөсүндөгү караңгыны жарыкка чыгара алса, анда ал өзгөлөрдү да жарыкка жетелейт” дейт Карл Юнг. А Чыгыш элдеринде мындай накыл жашайт: “Өз көлөкөңдөн качпа, артка түшөт. Качпай токтоп карасаң, күндүн нуру сен тарапта.” Бул — Юнгдун руханий психологиясынын кыргызча өзөгү. Ким өзү менен жараша алса, ошол тынчтык табат.

Жаратман Интеллектин (ChatGPT) жардамы менен даярдаган О`Шакир

Эгер «РухЭш» сайтынын ишмердиги токтоп калбашын кааласаңыз, бизди колдоо үчүн төмөнкү банктык эсебибизге өз каалооңузга жараша акча которо аласыз... Мбанк + 996 558 08 08 60 жана Оптимабанк-4169585341612561.