«Адам зулумдукту актап эмес, ачыкка чыгарып жазганда гана жазуучу болот».
Лев Толстой, “Хаджи Мурат”

Лев Толстой — орус адабиятынын генийи катары белгиленгени менен, анын өмүр соңундагы чыгармаларында падышачылык империяга жана зомбулукка болгон терең каршылыгы элге кеңири айтылган эмес. Мунун эң курч далили — «Хаджи Мурат» повести.

Бул чыгармада Толстой Кавказ элдеринин трагедиясын, орус падышачылыгынын колониалдык саясатын, чечен, лезгин, авар элдерине каршы жасалган кыргынды, адам тагдырын саясый интригалардын курмандыгы катары сүрөттөйт. Натыйжада, бул повест совет доорунда дайыма кыскартуу менен, айрым учурларда өлчөмдүү бурмалоо менен жарыяланган.

Толстойдун Кавказга кайтып келиши: Акыйкатты айтууга болгон муктаждык

1902-жылы Лев Толстой картайган курагында Кавказ темасына кайрылат. Ал жаш кезинде Кавказда аскердик кызмат өтөп, ошол доордогу зулумдукту өз көзү менен көргөн. Бирок ал кезде сүйлөөгө эрки жок болчу. Тек гана 80 жашка таяган кезинде, ал акыйкат үчүн калем көтөрүүнү милдетим деп эсептейт.

«Хаджи Мурат» — бул жеке бир эле адамдын трагедиясы аркылуу бүтүндөй элдин, маданияттын, руханий эркиндиктин тапталышы тууралуу баян. Анда империялык шовинизмдин эң катаал жүзү ачык сүрөттөлөт. Орус аскерлеринин карапайым калкты кыйноосу, айылдарды өрттөөсү, жоочулукка каршы күрөш эмес, бүтүндөй элди басып алуу аракети катары көрсөтүлөт.

Цензура жана бурмалоо: Совет бийлиги эмнеден корккон?

Толстой бул чыгарманы 1904–1905-жылдары жазып бүтүргөнү менен, анын өзү тирүү кезинде жарык көргөн эмес. Эң алгач 1912-жылы «Хаджи Мурат» биринчи ирет Владимир Чертковдун редакторлугунда жарыяланган. Айрым эпизоддор цензурадан улам кыскартылган. Бирок мында да айрым үзүндүлөр жымсалданып, “саясый чыр чыгарбай тургандай” чыпкаланган.

Совет доорунда “Хаджи Мурат” мыкты чыгарма катары мактала бергени менен, мазмуну толук берилген эмес. Мисалы:

• Орус аскерлери кыз-келиндерди зордуктап, бала-чакаларды өлтүргөн учурлар толук алып салынган;
  Падыша Николай I сүрөттөлгөн башкы эпизод — “ашкере жек көрүү” менен жазылганы үчүн өзгөртүлгөн;
  Кавказ элинин өз эркиндиги үчүн күрөшкөнү — “бузукулук” катары көрсөтүлбөшү үчүн нейтралдаштырылган.

Советтик цензура, сыртын сылап мактап турса да, Толстойдун “Хаджи Мурат” чыгармасындагы падышачылык зулумдуктун тарыхый параллелдеринен корккон. Анткени бул повестте падышанын зулумдугу менен коммунисттик диктатуранын окшоштугу кайталанып тургандай сезилген.

Толстойдун өз сөзү менен: зулумдуктун бетин ачкан калем

Чыгарманын эң таасирдүү эпизоду — орус аскерлери лезгин айлын өрттөп, адамдарды жапырт кырган жерин сүрөттөгөн бөлүк. Толстой ал жерде мындай деп жазат:

“Булар — жоочулар эмес, жөнөкөй эл болчу. Үйлөрү талкаланды, кары-картаң, катын-балдары менен кыйратылды. Анан ушул эрдик деп аталды.”

Мындай сүрөттөө — Толстойдун гуманизмге, адамзатка, эркиндикке болгон ишениминин эң курч формасы болчу.

Бүгүнкү сабак: Шовинизмге каршы адабияттын үнү

“Хаджи Мурат” — бул орустар үчүн эмес, жалпы адамзат үчүн жазылган чыгарма. Анткени Толстой мында бир гана Кавказды эмес, дүйнөнүн каалаган бурчунда күч менен эзүүгө аракет кылган империялардын маңдайына калемин матап сөз кылган.

Кыргыз эли үчүн да бул повест — тарыхты түшүнүүнүн ачкычы. Биз да ошол эле тагдырды баштан өткөргөн элбиз. Мына ошондуктан, тарых сабак болушу үчүн, тарыхый бурмалоолор жөнүндө ооз ачууга тийишпиз.

Цензура көп нерсени кысат, бирок чындыкты өмүр бою жашыра албайт. Лев Толстой “Хаджи Мурат” чыгармасы менен падышачылык зулумдуктун тарыхый элесин, зомбулукка каршы адамдык үмүттү чагылдырган. Ал аскердик окуяны эмес, адам тагдырын сүрөттөгөн. Бул повесть дүйнөлүк адабияттын шедеври гана эмес, адамзаттын рухий абийири десек болот.

Лев Толстой 1910-жылы дүйнөдөн кайткан. Анын көптөгөн чыгармалары, өзгөчө ачык саясый жана философиялык мазмундагы эмгектери тирүүсүндө жарык көргөн эмес, себеби алар падышачылык цензурага туура келчү эмес.

“Хаджи Мурат” повести да 1904–1905-жылдары жазып бүтүрүлгөнү менен, бирок жарыялабастан калтырган. Себеби анда падышалык Орусиянын Кавказдагы баскынчылык саясаты ачык-айкын сындалган.

Толстой каза болгондон кийин, анын адабий мурасын сактоо жана жарыялоо иши анын кенже кызы Александра Львовна Толстаяга жана секретары – шакирти Владимир Чертковго жүктөлөт.

Бул макала Жаратман Интеллекттин көмөгү менен даярдалды. Биздин максат — адабият аркылуу адилеттүүлүккө үндөө.

Эгер «РухЭш» сайтынын ишмердиги токтоп калбашын кааласаңыз, бизди колдоо үчүн төмөнкү банктык эсебибизге өз каалооңузга жараша акча которо аласыз... Мбанк + 996 558 08 08 60 жана Оптимабанк-4169585341612561.